Fedaraalawa Itoophiyaatti caaseffama gibiraa fi ashuuraa: Heeraa fi hojmaata
By Betru Dibaba
(hornaffairs) — Rippabilikni Dimokiraatawa Fedaraalawa Itoophiyaa Mootummaa Federaalawaa fi Naannoleen kan caaseffame dha, Heera Federaalaa keewwata 50(1). Keewwanni kun karaa lamaan hiikamuu dandaβa. Mootummaan Federaalaa fi Naannolee walitti idaβamanii (coming together) Rippabilika Dimokiraatawa Federaalawa Itoophiyaa uuman jechuu taβuu dandaβa.
Yookin, Rippabilikni Dimokiraatawa Federaalawa Itoophiyaa Mootummaa Federaalaa fi Naannolee hammata (holding together) jechuu taβa. Hundaafuu, Mootummaan Federaaa fi Naannolee jiraachuunii fi aangoowwan mootummaa sadan; seera tumuu, seera rawwachiisuu fi abbaa seerummaa akka qaban ifa, keewwata 50(2).
Aangoowwan sadan mootummaa kanneen raawwachuuf immoo Mootummaa Federaalaas taβee kan Naannolee galii, gibiraa fi ashuura, mataa isaanii qabaachun dirqama. Kanumaanis, Mootummaan Federaalaa aangoo qabu raawwachuuf gibiraa fi ashuura isa barbaachisa, Naannolees akkanuma ni barbaachisa.
Heerri Federaalaa keewwatni 51(10) qixa kanaan akkasitti tuma:-
Aangoo maddawwan galii Mootummaa Federaalaaf kennamaniitin gibira fi ashuura ni murteessa; ni bulcha; baajata Mootummaa Federaalaa ni wixina, ni raggaasa; ni bulcha.
Keewwata 52 (1) jalatti, [A]angoon Heera kanaan addaan fooβamee Mootummaa Federaalaf (exclusive power) yookin Mootummaa Federaala fi Naannoleef waliin (concurrent power) ifatti hin kennamin aangoo Naannoo (residual power) akka taβe erga tume booda, keewwanni 52 (2) aangoo Naannolee gariin kan tarreessu (illustrative lists) yoo taβu, isaan keessaa keewwanni 52 (2, e) haaluma keewwata 51(10) jalatti ibsameen:-
Daangaa madda galii Naannichaaf murteeffameen gibiraa fi ashuura ni murteessa; ni funaana; baajata Naannichaa ni baasa; ni raawwachiisa.
Heerri Mootummaa Oromiyaa Fooyyaβe, Labsii lakkoofsa 46/1994, keewwatni 47(2, h) kanuma armaan olii ibsa.
Adda baβiimsi aangoo (dichotomy of taxation power) Mootummaan Federaala fi Naannolee gibiraa fi ashuura irratti qaban Heeran kan adda baβe taβuusaa ti. Mootummaan Federaalaa fi Naannoleen ittigaafatamummaa fi hojiiwwan seeran, Heera Federaalaa irraa jalqabee, kennamaniif raawwachiisuf baasii isaan barbaachisu karaa-karaa isaanii of daβndaβu; hojii bakka buβummaan raawwatuuf (fakkeenyaf buβuura keewwata 80 (2 fi 4)βn yammuu manneen murtii Naannolee aangoo manneen murtii Federaalaa bakka buβummaan abbaa seerummaa kennan) baasii barbaachisu garee bakka buβummaa sana kennetu dandaβa; keewwata 94(1).
Itti aansuun caaseffamaa fi tarreewwan aangoo Mootummaa Federaalaa fi Naannoolee gibiraa fi ashuura irratti qaban ilaalutu barbaachisaa dha. Caaseffamni isaa aangoo kophaatti Mootummaan Federaalaa yookin Naannolee (exclusive power of taxation), kan walii wajjinii (Concurrent power of taxation), fi kan addaan fooβamanii hin kennamin (Undesignated power of taxation) jedhamaniiru. Buβuuruma caaseffama kanaan tarreewwan isaa akka armaan gadiitti arganna.
A. Aangoo gibiraa fi ashuura Mootummaa Federaalaa:-
(Federal power of taxation) Keewwata 96
1. Miβoota baβanii (exports) fi galan (imports) irratti qaraxa gumrukaa (custom duties), taaksii (tax), fi kaffaltiiwwan kan biroo (other charges) ni ramada; ni funaana.
2. Qacaramtoota Mootummaa Federaalaa fi dhaabbilee idil aaddunyaa (income tax on employees of Federal and international organizations).
3. Dhaabbattoota misoomaa abbummaa Mootummaa Federaalaa (interprises owned by Federal Government) jala taβan gibira buβaa daldalaa (profit), gibira hojii (income), taaksii gurguraa (sales), fi eksaayizii (excise) ni ramada; ni funaana.
4. Galiiwwan lotorii Biyyoolessaa (national lotteries) fi yaalii carraa kan biroo (other games of chance) irratti taaksii ni ramada; ni funaana.
5. Galiiwwan (taxes on the income) geejjibaa qilleensaa, baaburaa fi galaanaa irratti taaksii ni ramada; ni funaana.
6. Galii manneenii fi qabeenyota biroo abbummaa Mootummaa Federaalaa jalatti argaman irratti gibira ni ramada; ni funaana; ni murteessa.
7. Kaffaltiiwwan hayyamootaa fi tajaajiloota (charges on relating to liceses isued and services) qaamolee Mootummaa Federaalaa kennan irraa maddan ni ramada; ni funaana.
8. Taaksii moonopolii (taxes on monopolies) ni ramada, ni funaana.
9. Qaraxa gurgura teembeeraa Federaalaa (Federal stamp duties).
B. Aangoo gibiraa fi ashuura Naannoo:-
(State power of taxation) Keewwata 97
1. Qacaramtoota bulchiinsa fi dhaabbattoota Naannoo irratti gibira hojiin ni ramada; ni funaana.
2. Kaffaltii itti fayyadama lafaa ni ramada; ni funaana.
3. Qote bultoota dhuunfaadhaan qotanii (private farmers) fi waldoota hojii gamtaan gurmaaβan (farmers incorported in cooperative associations) irratti gibira galii hojii qonnaa ni ramada; ni funaana.
4. Daldaltoota dhuunfaa Naannichatti argaman irratti gibira buβaa daldalaa fi taaksii gurgurtaa ni ramada; ni funaana.
5. Naannicha keessatti geejjiba bishaan irra taasifamu irraa galii argamu irratti gibira ni ramada; ni funaana.
6. Bulchiinsa Naannootti galii manneenii fi qabeenya kan biroo abbummaa dhuunfaa jala jiran irraa argamu irratti gibira ni ramada; ni funaana; manneenii fi qabeenyota kan biroo abbummaa isaanii jalatti argaman irratti kiraayii ni kaffalchiisa.
7. Dhaabbattoota misoomaa abbummaa bulchiinsa Naannoo jalatti argaman irratti gibira buβaa daldalaa fi hojii, taaksii gurgurtaa fi eksaayizii ni ramada; ni funaanu.
8. Keewwata 98, keewwata xiqqaa 3βn kan ibsame akka eegametti taβee hojiiwwan albuudaa (mining operations) irratti gibira galii albuudaa, kaffaltiiwwan rooyalitii (royalities) fi kiraa lafaa ni ramada; ni funaanu.
9. Kaffaltiiwwan hayyamoota fi tajaajiloota qaamota bulchiinsa Naannoon kennaman irraa maddan ni murteessu; ni funaanu.
10. Kaffaltii royaalitii bosona (forest resources) irraa argamu ni murteessu; ni funaanu.
Heerri Oromiyaa keewwatni 47(2 i-m, o, p) kanuma cimsa.
C. Aangoo gibiraa fi ashuura waliinii:-
(Concurrent power of taxation) Keewwata 98
1. Dhaabbattoota misoomaa walii wajjin hundeessan irratti gibira buβaa daldalaa, gibira hojii, taaksii gurgurtaa fi eksaayizii walii wajjin ni ramadu; ni funaanu.
2. Buβaa daldalaa dhaabbattoota (profits of companies) fi gahee buβaa abbootii aksiyoonaa (dividends) irratti gibira fi taaksii gurguftaa walii wajjin ni ramadu; ni funaanu.
3. Hojiiwwan albuudaa gurgurtaa fi hojiiwwan peetirooliyeemii fi gaazii kam irrattiyyuu gibira galii fi kaffaltiiwwan rooyalitii walii wajjin ramadu; ni funaanu.
Heerri Oromiyaa keewwatni 47(2, n(i-iii)) kanuma tumsa.
D. Aangoo gibira fi ashuura addaan fooβamanii hin kennaminii:-
(Undesignated powers of taxation) Keewwata 99
Aangoowwan gibiraa fi ashuura ramaduu Heera kanaan adaan hin fooβamanii hin kennamin waan ilaalun Manni Marii Federeeshinaa fi Manni Marii Bakka Buβoota Uummataa walgaβii walii wajjiniin (in joint session) sagalee harka sadii keessaa lama taβeen murteessu.
Faayidaan keewwata kanaa maddawwan gali gibiraa fi ashuura yeroo Heerri raggaβetti biyya keenyatti hin beekamne yookin gara fuulduraatti beekaman Mootummaa Federalaaf yookin Naannoleef, yookin waliin ramaduuf kaayyeeffamee ti. Haaluma kanaan Taaksiin Gatii Dabalataa (Value Added Tax, aka VAT ) Mootummaa Federaalaf buβuura keewwata 99βn murtaaβeefii jira.
Haa taβu malee, tumaaleen Heeraa armaan olii bakka jiranitti, Mootummaan Federaalaas taβee kan Naannolee, keessattuu kan Naannoo Oromiyaa βGaliin argamuu (revenue sources) fi baasiin (expediture patterns) mootummaa wal hin gituβ (fiscal imbalance) jechama jedhuun ramaddii fi funaansa gibira fi ashuuraa mootummaan kaaβen uummanni mormaa jiraachun beekamaa dha. Sababoota rakkina kanaa keessaa gurguddoowwan shan barreeffama kanaan adda baβaniiru.
1. Aangoo Heeran caaseffame, Mootummaa Federalaa fi Naannoleef kophaatti, waliin fi osoo hin fooβamin hafan adda baasanii beekuu dhiisuu,
Maddi rakkoo kanaa, sababa caaseffamaa fi qooddannaan (structure an division) gibiraa fi ashuuraa Mootummaa Federaalaa fi Naannolee gurmaaβinsa Federaalawa caaseffame haala hordofeen funaanamuu dhabuu isaa ti. Sababa kanaan, gibirri Mootummaan Federaalaa yookin Naannoon ramadamuu fi funaanamuu qabu hin ramadamu; hin funaanamu jechuu dha.
2. Gibirri fi ashuurri ramadame madda isaa wajjin kan wal qabannee taβuusaa,
Maddi rakkoo kanaa, sababa gosti gibiraa fi ashuura ramadamuu fi funaanamu madda gibiraa fi ashuuraa akeekamee irraa yammuu adda baβu dha. Sababa kanaan, tarreewwan madda gibiraa fi ashuuraa keewwata 96 hanga 98βtti adda bahan wal jala darbu. Fakkeenyaf, gibirrii fi ashuurri galii tarree madda gibiraa fi ashuura irratti ramadamuu fi funaanamuu qabu, madda galii gibiraa fi ashuura buβaa daldalaa yookin gibira gurgurtaan ramadama; funaanama jechuu dha.
3. Gibirri fi ashuurri ramadame kan sirnaan hin qoratamne taβuu isaa,
Kun rakkoo tilmaama fi gosa gibiraa fi ashuura ramadamuu fi funaanamu, fi tilmaamamuun wal qabata. Maddi rakkina kanaa immoo tilmaama fi gosa gibiraa fi ashuura ramadamuu fi funaanamu (haalan) qorachuu dhiisu dha. Fakkeenyaf, gama tokkoon, galii, buβa daldalaa yookin gurgurtaa qorachuu dhabuu taβa. Gama biraanis, tilmaama gibiraa fi ashuura waggaa keessaatti shallagamu tilmaama hojii maddi gibiraa fi ashuuraa irratti ramadamuu fi funaanamu adda hin baβu jechuu dha. Dogoongora kanaan, gibirri fi ashuurri madda gibiraa fi ashuura waggaa guutuu hojjetame irratti ramadamuu fi funaanamu, madda gibiraa fi ashuuraa jiβa lama qofa hojjetame irratti ramadamuu fi funaanamu wal qixa ramadama; funaanama. Kunis rakkoo gibiraa fi ashuura ramaduu fi funaanuu irra darbee saaxilama haqaa haawaasa (social unjustice) fida.
4. Gibirri fi ashuurri ramadame tajaajila keenamu wajjin kan wal hin gitne taβuu isaa,
Kaayyoon dhumaa aangoowwan mootummaaf kennamee fi akka raawwatu gibira fi ashuura ramaduu fi funaanuun barbaachiseef aangoo fi ittigaafatamummaa tajaajila kennuu akka bahuuf taβuun dagatamuu hin qabu. Gibirrii fi ashuurri funaanamu tajaajila hawaasaaf, duraa duuban, hin oolu yookin kan wal hin gitu (unproportional) taanan kaayyoon gibirrii fi ashuurri ittiin ramadamuu fi funaanamu hin jiru.
5. Mootummaan Federalaa gibira fi ashuura Mootummmaa Naannoo irratti gibiraa fi ashuura funaanuu isaan,
Maddi rakkoo kanaa immoo wal saamicha (intra jurisdictional compitetion) . Tarreen fi maddi gibiraa fi ashuuraa Mootummaa Federaalaf Heeran kenname Mootummaa Naannoleen ramadama; funaanama taanan rakkoo tokko. Yookin, tarree fi maddi gibiraa fi ashuuraa Heeran Naannoleef kenname, Mootummaa Federaalan ramadama; guurama taanan rakkoo biraa ti. Hojmaatni akkanaa, rakkoo gibiraa fi ashuuraa kan uumu qofa osoo hin taane sirna Federaalizimii Heerri akeeku cabsa. Aangoo Mootummaa Federaalaa kan Naannoleen kabajuu qaban, akkasumas aangoo Naannolee Mootummaan Federaalaa kabajuu (full faith and credit) qabu diiga.
Yaadawwan furmaataa:-
1. Aangoon Mootummaa Federaalaaf kenname Naannoleen kabajamuu qaba. Akkasumas, aangoon Naannoleef kenname Mootummaa Federaalan kabajamuu qaba. Caaseffamni fi tarreen ramaddii fi funaansi gibiraa fi ashuura Mootummaa Federaala fi Naannoleef kophaatti, waliin fi osoo hin fooβamin Heeran tumame buβuuruma kanaan hojii irra ooluu qaba.
2. Mootummaan Federaalaa fi Naannolee gibiraa fi ashuura yammuu ramadan, gibiraa fi ashuura gaafatamu madda isaa wajjin kan wal qabate taβuu mirkaneessuu qabu.
3. Mootummaan Federaalaa fi Naannolee gibiraa fi ashuura yammuu ramadan, gibiraa fi ashuura ramadamuu fi funaanamu sirnaan qoratamee kan murtaaβe taβuusaa mirkaneessuu qabu.
4. Hariiroon gibira fi ashuura ramadamuu fi funaanamu, fi tajaajilli hawaasaf dhiyaatu wajjin kan wal gituu fi hordoffiin gibiraa fi ashuura funaanamee ifa taβuusaa mirkaneessuu qabu.
4. Hariiroon gibira fi ashuura ramadamuu fi funaanamu, fi tajaajilli hawaasaf dhiyaatu wajjin kan wal gituu fi hordoffiin gibiraa fi ashuura funaanamee ifa taβuusaa mirkaneessuu qabu.